Erasmus is nooit lang op één plek. Steeds is hij onderweg om ergens kennis op te doen, vrienden te bezoeken, naar een drukkerij te gaan of advies te geven. Hij hunkert wel naar een vaste woonplaats, maar hij is ook rusteloos. Soms is zijn reis een vlucht: voor de pest, voor aanvallen op zijn persoon, voor oorlogsdreiging. In ieder geval hebben zijn reizen altijd een doel. Voor iemand uit de 15e eeuw heeft Erasmus een indrukwekkend aantal plaatsen bezocht. Reizen was in zijn tijd niet bepaald eenvoudig. Wij zijn nu gewend aan auto’s, treinen en vliegtuigen. Destijds overbrugde men afstanden te paard, per boot of gewoon te voet. In onze tijd zijn de risico’s ontspoorde treinen, botsende auto’s en neerstortende vliegtuigen. Toch stelt dit maar weinig voor vergeleken met de angsten die reizigers vroeger in onherbergzame streken moesten doorstaan. Gevaren als overvallen, verdwalen, honger en noodweer lagen altijd op de loer. Dankzij de Romeinen lagen in heel Europa veel verharde wegen, maar die wegen waren wel sterk in verval geraakt na het instorten van het Romeinse rijk. Het afleggen van 20 kilometer per dag kon hard werken zijn. En herbergen waren er maar weinig.

Opmerkelijke ervaringen

De meeste reizigers in de Middeleeuwen waren pelgrims. Pelgrimstochten waren in de 15e eeuw populairder dan ooit. Het reisboek als genre was ook in opkomst. De klassieke bestseller van John Mandeville, Travels (uit 1357) werd in rap tempo vertaald in 9 vreemde talen. Mandeville reisde van West-Europa naar Zuidoost-Azië. Hij beschreef een aantal opmerkelijke ervaringen. Zijn reisverslag maakt melding van bijvoorbeeld geiten met twee hoofden, mensen zonder ogen met monden ter hoogte van hun schouders en met honde-oren. Dit soort beschrijvingen waren in die tijd niet vreemd. Ze hebben zeker de nieuwsgierigheid van de middeleeuwse reiziger geprikkeld.

Toenemende mobiliteit

Erasmus leefde in een tijd waarin mensen steeds meer gingen reizen. Dit had vooral te maken met het feit dat steden steeds groter en belangrijker werden. Steeds meer mensen veranderden van boeren op het platteland in burgers van een stad. Er kwamen steeds meer kooplui, ambtenaren, priesters en geleerden. Die moesten nodig contacten onderhouden met het platteland en met andere steden. Zo moesten steeds meer mensen reizen. En laten we de ontdekkingsreizen niet vergeten. De grote zeevaarders in de 15e eeuw hebben met hun ontdekkingen het beeld van de wereld flink veranderd. In 1496 ontdekte Columbus de ‘Nieuwe Wereld’. In 1497 voer de Portugees Vasco da Gama rond Kaap de Goede Hoop. In 1520 leverde Magelhaes het bewijs van de Zuidwest-doorvaart in Latijns-Amerika.

Erasmus breekt met grenzen

In deze tijd van gevaar en grenzen die steeds verder verlegd worden, trekt Erasmus door Europa. Zijn vriend Thomas More schrijft over hem:

"Erasmus tart de stormachtige zeeën, de woeste luchten en de gesels die horen bij het reizen over land. Hij gaat door dichte wouden en wild bosland, over ruige heuveltoppen en steile bergen, langs wegen vol struikrovers, verwaaid door de wind, bespat met modder, moe van het reizen."

Ook in zijn geest breekt Erasmus met grenzen. Hij wil boven de nationaliteiten staan. Hij wenst geen burger van een bepaalde stad te zijn. In zijn tijd is Europa politiek onoverzichtelijk en absoluut geen geheel. Een totaal andere tijd dan de onze, waarin grenzen open zijn en culturen mengen. Toch voelt Erasmus zich al een wereldburger en wordt hij beschouwd als de eerste Europeaan.

Erasmus over zijn ontberingen

De reizen van Erasmus zijn talrijk, maar lange reisverslagen heeft hij nooit geschreven. Zelden vinden we in zijn geschriften iets terug over wat hij onderweg ziet. In een aantal brieven noemt hij wel een aantal problemen en angsten. Zo vertrekt hij in 1499 uit Parijs voor een reis langs oude vrienden. De tocht naar het slot van Anna van Borselen, Vrouwe van Veere, ziet hij als een grote aaneenschakeling van ellende. In een brief aan Lord William Mountjoy (kijk hier voor de brief) beschrijft hij de weersomstandigheden. De hoeveelheid ijs en kou doet Erasmus denken aan een ijstijd. De verwijzingen naar de wereld van de Griekse goden hebben een moralistisch-allegorisch karakter. Heracles (Hercules) en Odysseus (Ulysses) hebben op hun reizen gestreden tegen ‘kwade’ elementen; hun overwinning hiervan verwijst naar het spirituele vlak. Evenzo koppelt Erasmus het trotseren van fysieke elementen (storm, sneeuw, koude) aan zijn eigen geestelijke gevecht. Als hij deze elementen de baas kan, dan zal hij mentaal ook sterk genoeg zijn om andere problemen te overwinnen.

In een brief aan Jacob Badt (Parijs, februari 1500) vertelt Erasmus over een overval door een aantal rovers. Hij komt uiteindelijk met de schrik vrij, maar hij raakt wel zijn geld kwijt. Dit illustreert de gevaarlijke omstandigheden waarin reizigers zich voortdurend bevinden. Ook al is Erasmus een pacifist met een hekel aan geweld, op zijn reizen draagt hij voor noodgevallen een dolk bij zich.

Erasmus in Europa

Rotterdam
Desiderius Erasmus wordt geboren in het huis van zijn oma in Rotterdam, tussen de Hoogstraat en de Laurenskerk. Het is woensdag 28 oktober 1466.

Gouda
In Gouda gaat Erasmus voor het eerst naar school. Ook woont hij tussen 1487 en 1494 in het klooster Stein (tussen Gouda en Haastrecht). Met steeds meer tegenzin.

Deventer
Van 1478 tot 1484 gaat Erasmus naar de beroemde Latijnse school in Deventer. Hier ontmoet hij Rudolf Agricola en krijgt hij les van Alexander Hegius, die hem de Griekse en Latijnse literatuur van de Oudheid leert kennen.

Parijs
Van 1495 tot 1499 studeert Erasmus in Parijs. Hij publiceert zijn eerste tekst en hij verdient de kost als privéleraar van rijke jongens. Later komt Erasmus nog regelmatig terug in Parijs.

Engeland
Erasmus heeft 3 keer in Engeland gewoond. Het langst van 1509 tot 1514 in Cambridge. Hij kent er belangrijke mensen, zoals Thomas More en koning Hendrik VIII. In Engeland schrijft hij in 1509 zijn Lof der Zotheid (gedrukt in 1511).

Italië
Van 1506 tot 1509 zit Erasmus in Italië. In Turijn wordt hij doctor in de theologie. In Venetië werkt hij samen met de drukker Aldus Manutius. Deze Aldus geeft in 1508 Erasmus’ Spreekwoorden (Adagia) uit. Erasmus reist ook naar Rome.

Bazel
In het Zwitserse Bazel is Erasmus thuis. Hier woont hij het langst (12 jaar). Veel van zijn boeken worden hier gedrukt. Hoogtepunt is zijn tekst met vertaling van het Nieuwe Testament (1516). Op 12 juli 1536 sterft Erasmus in Bazel. Hij wordt begraven in de oude kathedraal. Daar staat nu nog zijn grafsteen.

Leuven
In 1517 verhuist Erasmus naar Leuven. Hij is nu een beroemde schrijver. Maar dan valt de Kerk uit elkaar in katholieken en protestanten. De Leuvenaren willen dat Erasmus partij kiest. Hij weigert en gaat in 1521 terug naar Bazel.

Freiburg
Van 1529 tot 1535 woont Erasmus in Freiburg. Hij vertrekt uit Bazel, want daar willen de protestanten hem dwingen om partij te kiezen. Erasmus is zwaar teleurgesteld over de scheuring in de Kerk. Toch gaat hij in 1535 terug naar Bazel. Daar sterft hij.